لغت‌نامه دهخدا كه در 26475 صفحه سه ستونی در قطع رحلی، زینت‌بخش کتابخانه‌هاست، نتيجه علي‌اكبر دهخدا، نويسنده، شاعر، پژوهشگر، لغت‌شناس و از آزادي‌خواهان دوران مشروطه است.

 حدود نیمی از شاهکار دهخدا عبارت است از لغت با معنی و شاهد و منظور از شاهد این است که برای هر لغت، نمونه‌هایی از ابیات شاعران کهن که آن واژه در آن‌ها به کار رفته، آمده است. نیم دیگر این اثر، به اعلام تاریخی و جغرافیایی و زندگی‌نامه شخصیت‌های علمی، فرهنگی، سیاسی و تاریخی اختصاص دارد.

شعری برای هر واژه
علامه محمد قزوینی به هنگام برشمردن ارزش کار دهخدا یکی از ویژگی‌های بی‌مانند لغت‌نامه را این گونه بیان کرده است: «این فرهنگ عظیم الحجم جلیل‌الشان علاوه

بر جنبه فرهنگی و لغوی خود مجموعه بسیار گران‌بهایی خواهد بود از قریب دویست هزار (الی دویست و پنجاه هزار) بیت شعر از بهترین شعرای زبان فارسی از اقدم ازمنهی بعد از اسلام تا کنون.» بنابراین اگر کسی کلمه‌ای از بیتی از یکی از شاعران کهن را بداند، به آسانی می‌تواند آن بیت و نام شاعر آن را در این کتاب پیدا کند.

علاوه بر این، گاه پیش می‌آید که می‌خواهیم بدانیم شاعران ایرانی درباره مفاهیمی مانند جوانمردی یا خردورزی و مانند آن، چه ابیات نغزی سروده‌اند، با مراجعه به لغت‌نامه می‌توان به آسانی به آن ابیات دست پیدا کرد. برای مثال، اگر بیتی بخواهیم که واژه «پژوهش» در آن به کار رفته باشد، پس از مراجعه به واژه پژوهش در لغت‌نامه به این بیت می‌رسیم:

اگر روزی از تو پژوهش کنند       همه مردمانت نکوهش کنند

دانش‌‌نامه یا فرهنگ واژگان
دانش‌‌نامه با لغت‌نامه يا فرهنگ واژگان، تفاوت‌ها و شباهت‌هايي دارد. در فرهنگ واژگان(لغت‌نامه) واژه‌هايي كه در يك زبان به كار مي‌روند، از نظر مفهوم، تلفظ، تاريخ كاربرد، اصل و ريشه، مترادف‌ها، متضادها، تركيب‌ها و نمونه‌هاي به كار رفته در جمله‌ها، معرفي مي‌شوند؛ اما در دانش‌‌نامه، دانش مرتبط با هر واژه معرفي مي‌شود. براي نمونه، در فرهنگ معين، كه نوعي فرهنگ واژگان است، در برابر واژه‌ «جبر» هفت معني گوناگون در چند سطر نوشته شده است، اما در دايره‌المعارف فارسي، كه اغلب نخستين دانش‌نامه‌ نوين ايران به شمار می‌آید، فقط درباره يكي از معناهاي آن، يعني جبر به عنوان يك رشته‌ از رياضي، در دو صفحه بزرگ توضيح داده شده است. ژ

در لغت‌نامه‌ دهخدا، که از دسته فرهنگ واژگان به شمار می‌آید، درباره‌ واژه‌های بسیاری به طور همه‌جانبه شرح داده شده ‌است و به دانش‌‌نامه شباهت دارد. براي نمونه، در لغت‌نامه‌ دهخدا مقاله‌هاي بسيار گسترده‌اي با موضوع اسب، ايران، كاغذ، دانشگاه و بانك و بانك‌داري، شهرها و آبادی‌های مهم و شخصیت‌های علمی، تاریخی و فرهنگی وجود دارد. حتی در طرح اصلی ماده واحده‌ای که در 25 دی ماه 1324 گروهی از نمایندگان مجلس برای چاپ فرهنگ تالیف دهخدا تهیه کرده بودند، نام «دایره‌المعارف فارسی» و «دایره‌المعارف آقای علی‌اکبر دهخدا» را آورده بودند. اما خود دهخدا از به کار بردن نام «دایره‌المعارف» پرهیز کرد و عنوان «لغت‌نامه» را از مقدمه لغت فرس اسدی برگزید.

برخی براین ویژگی لغت‌نامه خرده گرفته‌اند؛ اما دهخدا خود به نیکویی پاسخ آن‌ها را داده است: «چون در عصر ما فرهنگ اعلامی به زبان فارسی آن هم بدین تفصیل تدوین و طبع نشده است و ما این کار را هم ضمن تالیف و تدوین لغت انجام داده‌ایم، دریغ است که بخش اعلام را جدا کرده و دور بیاندازیم.» به روزگاری که دانش‌نامه دیگری در اختیار فارسی زبانان نبود، به راستی اعلام دهخدا(منظور اطلاعات دانش‌نامه‌ای) بسیار کارساز بود و هنوز هم که دانش‌نامه‌های ایرانی اغلب در حروف آغازین مانده‌اند، سودمند است.

آغاز و انجام کار
علی‌اکبر دهخدا هنگامي كه در جريان جنگ جهاني اول در يكي از روستاهاي چهارمحال و بختياري به سر مي‌برد، به فكر نگارش چنين اثري افتاد. او در آن گوشه‌ تنهايي در پي كتابی بود تا مونس تنهايي‌اش باشد و در آن‌جا تنها به «لاروس» كوچك دست يافت. به‌ناچار كار پژوهشي خود را با همان لاروس كوچك آغاز و برابرهاي فارسي بسياري از آن واژه‌هاي فرانسوي را پيدا كرد و نوشت. پس از بازگشت از چهارمحال و بختياري به سال 1297 خورشيدي جست‌وجو براي گردآوري لغت را آغاز كرد.

دهخدا طي 45 سال كوشش پي‌گير توانست بيش از 3 ميليون برگه از نوشته‌هاي استادان ادب فارسي و عربي، لغت‌نامه‌هاي چاپ و خطي، كتاب‌هاي تاريخ و جغرافيا، پزشكي، اخترشناسي، رياضي، فلسفه، فقه و بسياري ديگر فراهم آورد. همچنين طي اين كوشش پي‌گير براي فراهم كردن لغت‌نامه، به تصحيح برخي از كتاب‌هايي كه از آن‌ها بهره مي‌برد نيز روي آورد كه برخي از آن‌ها به چاپ رسیده و برخي هنوز چاپ نشده است.

نخستین گام برای چاپ لغت‌نامه، اندکی پیش از سال 1313 برداشته شد که یکی از صاحب منصبان ارتشی به نام سرتیپ حبیب‌الله خان شیبانی پیشنهاد کرد از محل فروش پهن اسبان ارتش هزینه این کار را فراهم کند. دهخدا خود در یادداشتی این موضوع را چنین بیان کرده است: «آن روزگاران در سپاه ایران سواره نظام با اسب‌های بسیار بود، حتی در مجاورت میدان مشق در جای فعلی هنرستان دختران، محلی برای فروش سرگین اسبان به نام "مغازه پهن" وجود داشت که گرمابه‌داران، سوخت گرمابه‌های خود را از آن‌جا می‌خریدند.»

سرانجام در 16 بهمن 1314 قراردادی بین دهخدا و وزارت معارف، منعقد، و راه برای چاپ نخستین جلدهای لغت‌نامه هموار شد. در دی ماه 1324 نمایندگان مجلس طرحی را برای چاپ لغت‌نامه پیشنهاد کردند که هزینه چاپ این کتاب را دولت بپردازد. کمیسیونی به نام «کمیسیون طبع فرهنگ دهخدا» نیز تشکیل شد که کار چاپ این اثر را پیگیری می‌کرد. اکنون موسسه لغت‌نامه دهخدا زیر نظر دانشگاه تهران کار چاپ این اثر را ادامه می‌دهد و لوح فشرده آن را نیز به بازار فرستاده است.

در این راه دراز، دهخدا از همراهی استادانی مانند احمد بهمنیار، جلال‌الدین همایی، ابوالحسن شعرایی، محمد پروین گنابادی، محمد دبیرسیاقی، محمد معین، سیدجعفر شهیدی و بسیاری دیگر بهره‌مند بوده و در واقع لغت‌نامه دهخدا نخستین کار پژوهشی گروهی است که در تاریخ معاصر ایران به انجام رسیده است. دهخدا نقش همکارانش را به نقش نمک در غذا تشبیه کرده است که: «همان‌گونه که نمک، مواد غذایی را از فساد و تباهی باز می‌دارد، تحقیق و دقت شما نیز لغت را از تصحیف و تحریف و نابسامانی مصون نگه می‌دارد.»

پنج ویژگی بنیادی لغت‌نامه دهخدا
1. همه واژگان فارسی و بسیاری از واژگان عربی، ترکی، مغولی، هندی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی و روسی که در زبان فارسی متداول شده است، را در خود دارد.
2. برای هر لغت شواهدی از آثار شعری و نثری پیشینیان آورده شده است که هم لغت را مستند می‌كند و هم معنی درست آن را به خواننده نشان می دهد.
3. شیوه درست بیان هر لغت جلوی آن با روشی نوآورانه نشان داده شده است، یعنی حرکات حروف متحرک آن را درون آکولاد {} آورده‌اند.
4. مترادف‌های هر کلمه ذیل معنی آن آمده و هم بسیاری از لغات لهجه‌های مختلف ایران نیز ضبط شده است.
5. زندگی‌نامه فشرده دانشمندان، نویسندگان، شخصیت‌های تاریخی، دینی و سیاسی همراه با معرفی مکان‌های مهم در آن آمده است. 

درباره اهمیت معرفی دانشمندان و نویسندگان بزرگ ایران بهتر است سخن خود دهخدا را یادآور شویم که: «اگر علمای ایران را از صفحه دنیا برداریم، نه تنها عالم اسلام، بلکه جامعه بشریت یا هیچ چیز ندارد یا در نهایت فقر و بیچارگی علمی و ادبی و صفتی و اخلاقی است و این نه غلوی است که من می‌کنم و نه حب وطن است که مرا بدین گفته وامی‌دارد. مثل من و با من پنجاه سال در رجال و کتب فحص و بررسی کنید، به همان می‌رسید که من رسیده‌ایم.» همین شور و عشق سرشار وطن دوستی و توجه بسیار دهخدا به بزرگان ایرانی باعث شده که شرح حال برخی از این بزرگان، مانند ابوریحان بیرونی، ابوعلی سینا، داریوش هخامنشی و اردشیر بابکان، بسیار مشروح آورده شود.

سخن پایانی
«مرا هیچ چیز از نام و نان به تحمل این تعب طویل جز مظلومیت مشرق در مقابل ظالمین و ستمکاران مغربی وانداشت، چه برای نان همه طرق به روی من باز بود و با ابدیت زمان نام را نیز چون جاودانی نمی‌دیدم پای بند آن نبودم و می‌دیدم که مشرق باید به هر نحو شده است به اسلحه تمدن جدید مسلح گردد، نه این‌که این تمدن را خوب می‌شمردم، چه، تمدنی که دنیا را هزاران سال اداره کرد مادی نبود.» از یادداشت دهخدا برای مقدمه لغت‌نامه

برای مطالعه بیشتر:
ـ مقدمه لغت‌نامه دهخدا، به قلم گروهی از نویسندگان، زیر نظر دکتر محمد معین و دکتر سیدجعفر شهیدی